Του Κώστα Βαττέ*
Τεχνολογικοί μετασχηματισμοί και βιώσιμη ανάπτυξη
Τις δύο τελευταίες δεκαετίες έχει αναπτυχθεί στο πλαίσιο των κοινωνικών επιστημών ένα νέο διεπιστημονικό πεδίο, επηρεασμένο τόσο από την Κοινωνιολογία της Τεχνολογίας και την Ιστορία της Τεχνολογίας, όσο και από τις Σπουδές Καινοτομίας καθώς και από τα Εξελικτικά Οικονομικά, γνωστό ως Σπουδές των Βιώσιμων Μεταβάσεων (Sustainable Transitions Studies). Το πεδίο αναγνωρίζει ότι μία σειρά περιβαλλοντικών προβλημάτων, όπως η κλιματική αλλαγή, ο περιορισμός της βιοποικιλότητας, η εξάλειψη και υποβάθμιση των φυσικών πόρων, αποτελούν τεράστιες κοινωνικές προκλήσεις που απαιτούν αλλαγές στις πρακτικές παραγωγής και κατανάλωσης και μετασχηματισμούς σε μια σειρά από κοινωνικά-τεχνολογικά συστήματα όπως αυτά της ενέργειας, των μεταφορών και της αγρο-διατροφής με σκοπό τη στροφή προς μία βιώσιμη ανάπτυξη.
Σε αυτό το πλαίσιο, κύριος στόχος έρευνας του πεδίου είναι η κατανόηση και επεξήγηση των κοινωνικο-τεχνολογικών μετασχηματισμών. Κρίσιμα ζητήματα μελέτης έχουν γίνει αυτά της διακυβέρνησης των μεταβάσεων, της ισχύος των εμπλεκόμενων πρωταγωνιστών και των σχέσεων εξουσίας στη διαμόρφωση του χαρακτήρα της μετάβασης, της πολιτικοποίησης (politics) τους, καθώς και ζητήματα εκδημοκρατισμού και δικαιοσύνης που ανακύπτουν κατά τη διαδικασία των μεταβάσεων. Επιπρόσθετα, το πεδίο αξιώνει να έχει λόγο και προτάσεις στο σχεδιασμό της ασκούμενης πολιτικής για την επίτευξη των μετασχηματισμών σε ένα υπερεθνικό, εθνικό και περιφερειακό επίπεδο. Άλλωστε, η ίδια η ιδέα της βιώσιμης ανάπτυξης έχει έναν κανονιστικό χαρακτήρα, με την έννοια ότι μία ανάπτυξη που θέλει να λαμβάνει υπόψη της την κοινωνική και περιβαλλοντική διάστασή της όσο την οικονομική θα αποτελεί ένα δημόσιο αγαθό για το οποίο η ιδιωτική πρωτοβουλία έχει περιορισμένα κίνητρα επίτευξης, άρα η δημόσια πολιτική είναι αυτή που καλείται να παίξει ένα κεντρικό ρόλο.
Η πλέον διαδεδομένη από τις προσεγγίσεις του πεδίου, γνωστή ως μοντέλο Πολύ-επίπεδων Οπτικών (Multi-Level Perspective ή MLP), αναλύει κάθε μετάβαση και προβαίνει σε προτάσεις πολιτικής πληροφορούμενη από την ιστορία (historical informed policy analysis). Το παραπάνω μοντέλο εστιάζει στο σύνολο των θεσμικών, κοινωνικών/πολιτισμικών, ρυθμιστικών, πολιτικών και τεχνικών διαστάσεων που αποτελούν ένα κοινωνικο-τεχνικό σύστημα. Μελετά τη δυναμική της συγκρότησής του, καθώς και των μετασχηματισμών του. Η ιστορική ανάλυση στο πλαίσιο του μοντέλου είναι χρήσιμη και αποτελεί σημαντικό χαρακτηριστικό του, καθώς επιτρέπει στον ερευνητή να βγάλει συμπεράσματα για το ρόλο διαφορετικών συμμετεχόντων στη μετάβαση, τις σχέσεις δύναμης και εξουσίας που αναπτύσσονται, καθώς και τις δυνατότητες που υπάρχουν για αλλαγή και την πιθανή κατεύθυνση του μετασχηματισμού. Η χρήση της ιστορικής ανασυγκρότησης των τεχνολογικών μετασχηματισμών, δεν γίνεται με όρους αναχρονιστικούς, αλλά αναλύοντας κάθε φορά τις δυναμικές των δρώντων (actors) που συμμετέχουν, τις διαφορετικές νοηματοδοτήσεις της τεχνολογίας, των σχετικών πολιτικών και των χρήσεων όπως αρθρώνονται στην εκάστοτε μετάβαση.
Μια κριτική προσέγγιση του παραπάνω μοντέλου χρησιμοποιούμε και στο πλαίσιο του νέου ερευνητικού έργου που έχει τον τίτλο «Διαμορφώνοντας το Περιβάλλον και τη Διατροφή: Κρίσιμα τεχνο-επιστημονικά δίκτυα και ο αγροδιατροφικός τομέας στην Ελλάδα, 1950-2017» (Configuring Environment and Food – CONEF). Το CONEF αναπτύσσεται από ερευνητική ομάδα του τμήματος Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ και χρηματοδοτείται από το Ελληνικό Ίδρυμα Έρευνας και Καινοτομίας (ΕΛ.ΙΔ.Ε.Κ.).Το έργο προσπαθεί να αναλύσει τους επιστημονικούς και τεχνολογικούς μετασχηματισμούς που έχουν πραγματοποιηθεί κατά τις προηγούμενες δεκαετίες στον τομέα της αγροτικής παραγωγής και της διατροφής στην Ελλάδα και να αναδείξει δυνατότητες μετασχηματισμού προς μια βιώσιμη ανάπτυξη εστιάζοντας στη συμπαραγωγή των επιστημονικών δικτύων, των προτύπων σε σχέση με την ασφάλεια των τροφίμων, των διατροφικών προτύπων και της αγροδιατροφικής βιομηχανίας από το αγρόκτημα μέχρι το πιάτο. Πρόκειται για ένα πρόγραμμα που μελετά το ρόλο των ειδικών στη διαμόρφωση οραμάτων και πολιτικών για την αγροτική παραγωγή και τα τρόφιμα, στη συγκρότηση των τεχνολογικών μετασχηματισμών, στη νοηματοδότηση της αξίας των προϊόντων, καθώς και στη διαμόρφωση των προτύπων ποιότητας και ασφάλειας των προϊόντων. Στο παραπάνω πλαίσιο, το πρόγραμμα μελετά τους όρους με τους οποίους η επιστήμη και η τεχνολογία νοηματοδότησαν και άλλαξαν τόσο το περιβάλλον όσο και τα ίδια τα διατροφικά πρότυπα. Η έρευνα αποτελεί την πρώτη σε βάθος ιστορική και κοινωνιολογική ανασυγκρότηση του ρόλου των ειδικών στον ευαίσθητο τομέα της αγροδιατροφής και μελετά επιστημονικές κοινότητες, οικολογίες γνώσης και τεχνολογικής καινοτομίας που συγκροτήθηκαν από μηχανικούς, γεωπόνους, βιοχημικούς, βιολόγους, βιοτεχνολόγους, γιατρούς, διατροφολόγους κ.α. στην Ελλάδα από το 1950 μέχρι και σήμερα.
Βασιζόμενο στην ιστορική ανασυγκρότηση της επιστήμης και της τεχνολογίας, αλλά και σε άλλα μεθοδολογικά εργαλεία, το πρόγραμμα στοχεύει στο να αναπτύξει ένα πλαίσιο κριτικής προσέγγισης ως προς τις πολιτικές που ασκούνται στον αγροδιατροφικό τομέα και να ενημερώσει τις πολιτικές μεταβάσεων που αναπτύσσονται ως απάντηση στις κοινωνικές προκλήσεις που μπαίνουν από την κλιματική αλλαγή, τα αιτήματα για βιώσιμη ανάπτυξη, για διασφάλιση της βιοποικιλότητας, καθώς και για διατροφική ασφάλεια. Επίσης, εισάγοντας μεθοδολογικές καινοτομίες από τις σπουδές βιώσιμων μεταβάσεων και από άλλες κοινωνικές επιστήμες, το πρόγραμμα σχεδιάζει ακαδημαϊκές ημερίδες αλλά και ημερίδες με εταίρους και ενδιαφερόμενους από το χώρο της έρευνας, της βιομηχανίας και της πολιτικής. Οι δράσεις αυτές στοχεύουν τόσο στην αποτίμηση της έρευνας, όσο και στη διαμόρφωση πλαισίων συμπαραγωγής / συνδιαμόρφωσης (co-creation) των προτάσεων πολιτικής για μια βιώσιμη μετάβαση του αγροδιατροφικού τομέα στην Ελλάδα.
* Σε αντίθεση με προσεγγίσεις που αντιλαμβάνονται τους τεχνολογικούς μετασχηματισμούς ως τεχνο-οικονομικές διαδικασίες, οι Σπουδές των Βιώσιμων Μεταβάσεων τις κατανοούν ως κοινωνικές και παράλληλα τεχνολογικές διαδικασίες. Αυτή η διαφορετική κατανόηση επιτρέπει στο πεδίο των μεταβάσεων να έχει μια πιο ολοκληρωμένη εικόνα, μεταξύ άλλων, και των διαφορετικών παικτών που συμμετέχουν στη διαδικασία της μετάβασης.
* Ο Κώστας Βαττές είναι διδάκτορας τεχνολογικής πολιτικής και καινοτομίας και βιώσιμης ανάπτυξης, είναι ερευνητής του προγράμματος CONEF, στο τμήμα Ιστορίας και Φιλοσοφίας της Επιστήμης του ΕΚΠΑ.
Το κείμενο δημοσιεύτηκε το Σάββατο 30 Ιανουαρίου 2021 στο ένθετο “Πρίσμα” της εφημερίδας “Η Αυγή”.